Stress is geen individueel probleem

door Anneke Dijkstra | 20 oktober 2017 | zorg

Als de overheid ziekte bij burgers wil voorkomen, dan moet de aanpak van stress prioriteit krijgen, schrijven Martijn van Winkelhof en Bram Bakker.

Oorspronkelijk gepubliceerd in het NRC van 20 oktober 2019.

Overgewicht, te weinig bewegen, verkeerd eten en stress. Deze levensstijlkenmerken veroorzaken een groot deel (enkele tientallen procenten) van de kosten van ziekte en zorg, daarover zijn vrijwel alle experts het eens.

Daarom wordt in het nieuwe regeerakkoord een nationaal preventieakkoord aangekondigd waarin met patiëntenorganisaties, zorgaanbieders, zorgverzekeraars, gemeenten, sportverenigingen en -bonden, bedrijven en maatschappelijke organisaties wordt geprobeerd ziektes die te voorkomen zijn, te voorkomen.

Gegeven het aanzienlijke potentieel van preventieve zorg is dat een wijs voornemen. Een gemiste kans is echter dat de focus van het akkoord expliciet beperkt blijft tot roken en overgewicht. Als we de ziektelast en financiële schade voor de bevolking en BV Nederland als maatstaf zouden nemen, zou ‘stresspreventie’ topprioriteit moeten hebben. Daar pleiten wij dan ook voor.

Stress is namelijk vaak een fundamentele oorzaak van een slechte leefstijl. Stress leidt tot emotioneel overeten, het weerhoudt mensen van zelf koken en sportbeoefening. Hebben politici al eens bedacht dat roken en gebruik van drank en drugs vaak niet meer zijn dan een ongelukkige vorm van stressmanagement? De medische en maatschappelijke schade van stress is volgens ons veel groter dan bij roken en overgewicht. Daarom verdient stress een centrale plek in het Nationaal Preventieakkoord.

“De nadruk op roken en overgewicht bij preventieve zorg is een gemiste kans.”

Men kan zich verwonderen over het gebrek aan aandacht voor stress. Waarom een focus op overgewicht terwijl, volgens de officiële cijfers, overgewicht tot 2030 steeds verder afneemt, ook bij kinderen. Hetzelfde geldt voor roken; elke roker is er 1 te veel, maar het aantal scholieren dat ooit gerookt heeft, neemt wel fors af, van 33 procent naar 23 procent. Het aantal kinderen en (jong)volwassenen met stress, burn-out en depressie neemt daarentegen sterk toe. Uit onderzoek blijkt dat ruim driekwart van de tieners en jong-werkenden zoveel stress ervaart dat ze kans lopen lange tijd opgebrand thuis te komen zitten.

De lang gehuldigde opvatting dat het beheersen van stress een individuele verantwoordelijkheid betreft, is niet langer houdbaar. De substantiële kosten worden immers afgewenteld op het collectief, overheid, werkgevers en zorgverzekeraars. En die vele miljarden drukken ook op de belasting- en premiebetalers.

Zeker de helft van alle zorgconsumptie en tenminste de helft van alle arbeidsverzuim zijn direct of indirect een gevolg van te veel, meest chronische, stress. Sinds enkele jaren is de instroom in ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid volgens officiële cijfers voor meer dan vijftig procent het gevolg van stressgerelateerde en/of psychische klachten. Bij herhaling is in onderzoek vastgesteld dat chronische stress in Nederland de grootste oorzaak voor ziekteverzuim op het werk is, vóór aandoeningen aan luchtwegen, spijsvertering en chronische rugpijn. De indirecte zorgkosten lopen eveneens in de miljarden. Mensen met chronische stress hebben aantoonbaar (veel) meer somatische aandoeningen als hart- en vaatziekten, astma, pijnklachten, diabetes en overgewicht (als gevolg van pathofysiologische ontregelingen), waarvoor zij medisch weer moeten worden behandeld. Deze zogenaamde somatische comorbiditeit (het gelijktijdig voorkomen van meerdere stoornissen in een bepaalde tijdsperiode) zit verstopt in de algemene zorgkosten. Vanuit dit perspectief bedragen de collectieve lasten van chronische stress circa vijftig miljard euro per jaar.

Er wordt wel eens gezegd dat de moderne mens op een dag meer prikkels verwerkt dan onze verre voorvader in zijn hele leven. Dat betreft dan vooral de belasting van ons brein. Ondertussen is onze fysieke constitutie niet ingrijpend veranderd, maar wel staat door alle hersenactiviteit onze autonome ontspanning (beweging, slaap) zwaar onder druk.

Wij zullen onder ogen moeten zien dat onze huidige leefwijze gepaard gaat met een aanmerkelijk verhoogd risico op een ziekmakende ontregeling van het stresssysteem. Dat zou het centrale thema moeten worden bij een nationaal preventieakkoord.

Want er is ook goed nieuws: stress is niet louter een functie van de objectieve gebeurtenissen om ons heen, maar ook een gevolg van de individuele beleving en andere subjectieve factoren. Er is voldoende ervaring en evidentie ontwikkeld waaruit blijkt dat stress doeltreffend kan worden verminderd. Denk bij stressinterventies niet aan zweverige toestanden, maar wel aan keurig wetenschappelijk onderbouwde technieken, zoals ontspanningsoefeningen met behulp van ademhaling, running-therapie, yoga of mindfulness-programma’s. De zogenaamde relaxatie-respons is in de jaren zeventig voor het eerst omschreven door Harvard-cardioloog Herbert Benson en in feite het tegenovergestelde van de stressreactie. De ‘relaxatie-respons’ resulteert in een meetbare daling van het metabolisme, een tragere hartslag, een verlaagde bloeddruk, betere cognitieve prestaties en ontspannen spieren en ademhaling.

In de Verenigde Staten en in Groot-Brittannië hebben steeds meer openbare scholen ‘mindfulness’ in hun basiscurriculum opgenomen. Voor een hogere arbeidsproductiviteit en lagere zorgkosten zijn wiskunde en taal nu eenmaal niet genoeg. Wij stellen voor om alle Nederlandse scholieren en werknemers blijvend te wapenen met vaardigheden tegen de veelheid aan prikkels, ‘stress’ en mentale werklast waar ze mee geconfronteerd gaan worden. Er is voldoende bewijs dat de moderne mens – in zowel medische als economische termen – dan langer fit blijft.

De maatschappelijke kosten van stress legitimeren substantieel budget, beleid en aandacht van politici. Wij kennen het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport als een innovatief en intelligent departement dat hiervoor goed beleid zou kunnen maken. Om te beginnen in het Nationale Preventieakkoord.

Oorspronkelijk gepubliceerd in het NRC van 20 oktober 2019.