Soms krijg je een ogenschijnlijk simpele vraag over je vakgebied, die al snel uiterst lastig te beantwoorden blijkt. Zo mailde een kinderboekenschrijfster me met het verzoek haar wat informatie te verschaffen over het geweten: Wat is geweten? Hoe kom je eraan? En wat bepaalt het? Is het aangeboren of aangeleerd?

Eerder kreeg ik ook wel eens dergelijke vragen, maar dan vaak in relatie tot een bepaalde persoon, meestal de verdachte van een ernstig misdrijf. Het vinden van een goed antwoord is hier vooral lastig, omdat er in de loop der tijd op heel verschillende manieren naar het geweten is gekeken.

Zoals vaak begint het bij Sigmund Freud, die een beroemd model over de psyche ontwierp waarin de vorming van het geweten een van de drie opeenvolgende ontwikkelingsfasen van de psyche was. Allereerst is er het Es (of id), het meest primitieve deel van de psyche. Lust is hier het leidende principe, de bevrediging van behoeften staat voorop. Denk bijvoorbeeld aan een baby die schreeuwt om de moederborst. Met de ontwikkeling van het Ich (of ego) leert het kind dat onder sommige omstandigheden behoeftebevrediging niet direct mogelijk is. In deze ontwikkelingsfase wordt het in feite een stuk realistischer. Tenslotte vormt zich het Uber-ich (superego), ofwel het geweten. In deze fase maakt het kind zich de sociale normen van ouders en maatschappij eigen. Als het goed is wordt het normen- en waardenstelsel geïnternaliseerd, hetgeen zoiets wil zeggen als: ze worden tot iets vanzelfsprekends.

In de afgelopen decennia heeft de neurobiologische psychologie een heel andere manier van kijken naar het psychisch functioneren ontwikkeld. Gedrag wordt hierbij eerst en vooral beschouwd als een hersenfunctie. Aan primitieve emoties zoals boosheid kan uiting worden gegeven door bijvoorbeeld te gaan schreeuwen of slaan, maar het is ook mogelijk dat emoties worden onderdrukt. In deze benadering is het geweten niet veel meer of minder dan het al dan niet remmen van impulsen. Iemand die er bij het minste of geringste op los slaat heeft dan een gebrekkige gewetensfuncties. In de neurobiologie is dit vertaald in activiteit in bepaalde hersengebieden: emoties ontwikkelen zich in een relatief primitief deel van de hersenen, niet toevallig het emotionele brein genoemd. Mensen hebben echter ook nog een hersenschors, ook wel het cognitieve brein genoemd. Daarmee kunnen ze zichzelf in de meeste omstandigheden in bedwang houden, als het goed is tenminste. Als het niet lukt om emoties te beheersen is er vaak sprake van een stoornis. Zo is inmiddels bekend dat schade aan bepaalde delen van de hersenen, de frontaalkwabben, gepaard kan gaan met ongeremd, impulsief handelen, dat geen enkele rekening meer houdt met gangbare normen en waarden.

Het is zeer waarschijnlijk dat bij gebrek aan een goede opvoeding de vorming van een ‘gezonde’ psyche niet goed mogelijk is. Er ontstaat in feite onherstelbare schade aan bepaalde hersendelen. De stoornis die vrijwel exclusief in verband wordt gebracht met een tekort aan geweten is de psychopathie. De kenmerken daarvan zijn per definitie ook al vanaf de puberteit, of eerder, waarneembaar. En zoals meestal in het geval van persoonlijkheidsstoornissen (in het psychiatrische classificatiesysteem noemt men psychopathie ‘antisociale persoonlijkheidsstoornis’) is er niet veel doeltreffende behandeling beschikbaar.

Als mensen volwassen zijn geworden zonder een gezond geweten te ontwikkelen dan is dat meestal onomkeerbaar. Daarom tref je het ook veel onder gevangenen: zelfs als ze weten dat de wet iets verbiedt, lukt het vaak niet zich aan het verbod te houden. Uit de statistieken blijkt overigens dat straf bij dit soort mensen ook nauwelijks effect heeft: eenmaal weer op vrije voeten blijkt hun geweten er meestal niet op vooruit te zijn gegaan in de gevangenis. Dat de meeste psychopaten slachtoffer zijn van een ongelukkige jeugd maakt het extra wrang dat we ons er niet goed raad mee weten.

Gepubliceerd in het Algemeen Dagblad, 20 maart 2010